Apparat- og koplingsanlegget knyter saman generatoren, transformatoren og overføringsleidningane på ein formålstenleg og sikker måte.
Apparat- og koplingsanlegget i eit kraftverk har desse hovudkomponentane:
Desse komponentane er i dag normalt plasserte i avlåste rom, berre tilgjengelege for sakkunnig personell. Utforming og konstruksjon har vore valt eine og aleine ut frå tekniske vurderingar og tryggleiksomsyn. For desse komponentane er det utviklinga innan overføring, distribusjon og industriell utnytting som har hatt mest å seia for konstruksjonen.
I dei første kraftstasjonane var alle hovudkomponentane plasserte i maskinsalen eller like ved i kraftstasjonsbygningen. Seinare utvikla ein konstruksjonar som gjorde det mogleg å plassera transformatorane og brytaranlegga i friluft. Transformatorstasjonen ved Bjølve (seinare: Bjølvo) kraftverk sto ferdig i 1918 som det første friluftsanlegget i Noreg.
Tidleg i utviklinga var det òg vanleg med såkalla samleskjenekopling, der fleire generatorar var kopla til ein større transformator. Kring 1900 hadde ein knivbrytarar, sikringar og instrument monterte på marmortavler eller treplater.
Med større generatorytingar og stadig meir elektrifisering av landet trengte ein snart høgare drfitsspenningar og tilsvarande forbetra apparatanlegg. Store generatorytingar med moderat generatorspenning (vanlegvis frå 5 til 22 kilovolt) gjev svært store leiartverrsnitt. Dermed blir overføring over lange avstandar kostbart.
Fram til midt på 1970-talet var det vanleg med direkte samband mellom generator og transformator, såkalla blokkopling. Etter fleire store ulykker, som den i Tonstad kraftstasjon i Sirdal i Vest-Agder i 1973 (sjå rammetekst), blei det vanleg med ein brytar i overføringa mellom generator og transformator. Men i nye anlegg er det ein tendens til å gå tilbake til blokkopling.
Ein viktig del av det høgspente apparatanlegget er dei straumførande bindeledda mellom hovudkomponentane i kraftstasjonen.
Frå 1890-åra blir det fortalt om anlegg der straumen blei ført i blanke eller isolerte "trådar" frå generatoren til apparattavlen, som var plassert i maskinsalen. Større ytingar og meir omfattande overføringsnett kravde etter kvart både store tverrsnitt og mekanisk meir solide løysingar. Koparskjener i opne løysingar var likevel einerådande fram til slutten av 1970-talet. I slike anlegg er det isolasjonsevna til luft som er avgjerande, og anlegga må skjermast mot berøring.
Frå omtrent 1970 kom ulike typar kapsla anlegg som var fylte med luft eller gass med betre isolasjonseigenskapar enn luft. For overføring over lange avstandar nyttar ein kablar. I eldre kraftstasjonar finn ein framleis oljefylte papirisolerte kablar. For nye anlegg er plastisolerte kablar einerådande.
Det finst to hovudtypar av brytarar i kraftstasjonar. Effektbrytarar skal kunne bryte belastingsstraumen under normal drift og ved feilhendingar. Skiljebrytarar skal berre handterast i straumlaus tilstand.
Bryting av elektriske straumar for høg- og mellomspenningsanlegg har til alle tider vore ei elektroteknisk utfordring. Når straumen blir broten oppstår det ein lysboge mellom kontaktane. Lysbogen leier straumen og må sløkkjast for at det skal bli brot i straumkrinsen.
Det finst ei rad undertypar av brytarar, mellom anna knivbrytarar, oljefylte brytarar, trykkluftbrytarar, oljefattige brytarar og SF6-brytarar.
Eirik Øgaard, Norsk Vasskraft- og Industristadmuseum
Artiklane om elektroteknikk er i stor grad basert direkte på: Jenssen, Thorleif (2006): "Elektroteknikk", i Kulturminner i norsk kraftproduksjon – en evaluering av bevaringsverdige kraftverk (KINK), s. 92-111. Oslo: Norges vassdrags- og energidirektorat. (NVE-rapport 2/2006)
En uventet feil skjedde under sending, sjekk at e-posten er gyldig.
Din venn har blitt sendt en e-post om denne artikkelen.
www.vasskrafta.no er etablert som eit samarbeid mellom Noregs vassdrags-og energidirektorat (NVE) og Norsk Vasskraft- og Industristadmuseum
